TARİHLE İLİŞKİLİ BİLİMLER

20. yüzyıl bilim insanlarının belli alanlarda kendilerini yetiştirdiği, çoğu kez alanı dışına ilgi duymayan “bilimsel uzmanlaşma yüzyılı” idi. Uzmanlar, kendilerini, uzmanlık alanlarının en ince ayrıntısını öğrenmeye adamıştı. yüzyılda ise uzmanlar kendi alanları dışındaki çalışmalara da ilgi duymaya başladılar. Bu nedenle bu yeni döneme “bilimler arası işbirli­ği” ya da “disiplinler arası işbirliği” adı verilmektedir. Kuşkusuz böyle bir dönemde tarihçi ya da tarihçiliğin geride kalması düşünülemez.

Bir bakıma, geçmişte yaşanılan, insanı ilgilendiren her şey tarihçiyi de ilgilendirir. Bu nedenle, tarihçi olayları değerlendirebilmek için, sadece sos­yal bilimlerden değil; fen bilimlerinden de yararlanmak zorundadır. Çünkü bütün bilimler insan yaşayışı ve çevresiyle olan ilişkilerin çözümü için var­dır.

Bir tarihçi için; coğrafya, jeoloji, sosyoloji, arkeoloji, filoloji, epigrafi, antropoloji ve etnoloji gibi bilimler başlıca işbirliği alanlarıdır. Fakat çoğu kez, yukarıda belirttiğimiz gibi, bilim adamlarının kendi alanlarına kapanıklığı görülür. Bazen bu içe dönüklük öylesine oluşur ki; bir bilim alanı içinde bile yan alanlarla ilgilenmek tabuya dönüşür. Böyle bir gelişmede disiplinler arası işbirliğine gidebilmek söz konusu olamaz.

Bir tarihçinin de böyle daralmaya düşmemesi için, sürekli bir şekilde sosyal ve fen bilim alanlarındaki çalışmalara duyarlı olmalıdır. Bu duyarlı­lık, onu çalışmalarında bu alanlardan nasıl faydalanacağı konusunda hazır tutar. Üstelik bu türden karşılıklı çalışmalar, kimi zaman yeni bilimsel yön­temlerin kullanılmasına imkân sağlar.

Kuşkusuz, tarihin en önemli kaynakları yazılı belgelerdir. Ancak bu belgeler maddi kültür kaynakları ile desteklenmesi gerekir. Yazılı belgeleri ortaya koyan insanlar, belli bir yönetimin ve şahsın kontrolünde olduğun­dan, çoğunlukla bağlı oldukları kişilerin sözcüleri durumundadır. Böyle bir durumda onların tarafsız olmaları beklenemez. Bu nedenle, yazılı belgeler­deki bilgilerin maddi kültür kalıntıları olan arkeolojik bulgularla destekle­mek gerekir. Tarihçi, diğer bilim alanları olmaksızın yalnız başına çaresizdir. Ça­lışmaların objektif ve sağlıklı bir şekilde değerlendirilmesi için, diğer bilim dallarından yararlanmak gerekmektedir. Çoğu kez, eskiçağ uygarlıkları içinde yazısız dönemlerin yer alması, tarihçiyi arkeolojik materyalleri tanı­maya ve kullanmaya yöneltmektedir. Ancak, bu kez de arkeologluk ve ta­rihçilik arasındaki ince çizgide gidip gelmektedir. Aynı şekilde, bir arkeolog ele aldığı bir eseri incelerken, tarihsel sürecine ve kültürel etkileşimine de­ğinmek zorundadır. Bu şekilde, arkeologun tarihçiliğe bir adım atması gibi; tarihçinin de arkeolojik materyallerden faydalanması ve kullanması sırasında arkeolojik yöntemlerden faydalanması da doğaldır.

Tarih ve arkeoloji arasındaki bu sınırın coğrafya, sosyoloji, jeoloji, etnoloji ve filoloji gibi uzmanlık alanlarıyla da varlığı söz konusu edilebilir. Hiçbir bilim dalı diğerinden daha önemli ya da önemsiz değildir. Tarihi bir olayın aydınlatılması, olayın niteliğine göre değişir. Olayla ilgili verilerin toplanması ve değerlendirilmesinde, tarihçiye tarihçiliğin yanında ilgili bilim dalları desteğini sunar. Üzerinde çalışılan belgelerin niteliğine göre bilim alanlarının önceliğini ortaya çıkarır.

Bir tarihçi, komşu disiplinlerle işbirliği yapabileceği ortak bir bilgi düzeyine sahip olmalıdır. Disiplinler çalışmaları yapabilmek bakımından uzmanların kendilerine yakın disiplinleri de öğrenmesi gerekir. Aksi tak­dirde, farklı bilimlerin birbirinden alış veriş yapacağı hiçbir bilgi kaynağı yoktur. Bilim adamının, kendi alanıyla ilgili gelişmeleri; kitap, süreli yayın, konferans, panel ve konferans gibi faaliyetlerle izlemesinin yanında; diğer bilim alanlarındaki gelişmeleri de izlemek zorundadır. Çağın gerekleri içinde sürdürülemeyen çalışmalar, bilimsel çalışmalara yön vermekten uzak olacaktır.

Bilimsel çalışmalarda, uzmanlık alanına ait yöntemlerin kurallarına bağlılık esastır. Bu bağlılık olmadığında yapılacak çalışmalar, bilimin dışın­daki farklı amaçların hizmetine girecektir. Yapılan çalışmaların topluma yön verecek faydalı çalışmalar olması düşünülüyorsa, çağdaş gelişmelere ayak uydurmak zorundadır.

Tarihle ilişki içinde olan bazı bilimlere burada kısaca göz atalım:

COĞRAFYA: Tarihçi, olayın geçtiği yerin fizikî ve beşeri özelliklerini coğrafya biliminin yöntemlerinden ve verilerinden öğrenir. L.N. Gumilev’in “Coğrafya bilmeyen tarihçi tökezler” sözü, coğrafya bilmenin bir tarihçi için ne kadar önemli olduğuna işaret etmektedir. Tarih ve coğrafya bilimlerinden doğan “Tarihî Coğrafya” kolu; bir coğrafya üzerinde tarihin nasıl şekillendiği konusunda yardımcı olur. Siyasi coğrafya ve jeopolitik bilimleri bu şekilde iki bilim kolunun birleşme­sinden meydana gelmiş ve konuları tarihi coğrafyaya oldukça yakındır. Uygarlıkların oluşmasında, insanın yaşadığı coğrafi mekânın rolü büyüktür. Ancak coğrafi koşullar tek başına bir uygarlık için yeterli değildir. Doğa insanlar üzerine insanların ondan alabildiğince etki yapar. Bu nedenle bir coğrafya üzerinde yaşayanların zekâsı ve yetenekleri de önemlidir. Bü­tün bunların ortak sistematiğini inceleyen bilim alanı da jeopoltiktir.

ARKEOLOJİ (Kazı Bilimi): Toprağın ve suyun altında kalmış olan eserleri ortaya çıkarır. Arkeoloji, eski yaşantıların bıraktığı maddi belgele­rin, bir sistem içinde bulunması ve özelliklerinin belgelenmesi, bakımından tarihe yardıma olur. 19. yy.ın sonlarına kadar sadece yazılı ve sözlü belgelere bağlı kalan tarihçilikte, 20. yy.ın başlarıyla birlikte arkeolojik kaynaklara da önem verildi. 19. yy.da hazine ve kıymetli eşya arayışı şeklinde gelişen arkeoloji bi­liminin konusu, 20. yy.ın başlarında saray, tapınak, tiyatro ve kale gibi anıtsal yapılarla ilgiliydi. Bu dönem Eskiçağ tarihçiliği de; daha çok filolojik ve epigrafik belgeleri öne çıkaran bir anlayış içindeydi. Fakat 20. yy.ın orta­larından itibaren insanın yaşadığı çevreyle ilgili her türlü kullandığı eşyala­rın ve yediği içtiği yiyeceklerin artığı arkeolojinin ve dolayısıyla tarihin ko­nusuna girmeye başladı.

20. yy.ın ortalarında tarihleme için yazılı belgelerin yanında maddi materyallerin; yapıldığı dönemleri yansıtan biçemlerinden faydalanılmaya başlandı. Özellikle, toprak üzerinde binlerce yıl bozulmadan kalabilen ça­nak çömleklerin yapım teknikleri, biçemleri, bezemeleri ve boyama yöntem­leri kültürleri tanıma ve tarihlemede kullanılmaktadır. Fakat bununla birlik­te organik kalıntılar üzerindeki kimyasal analizler de tarihleme için sağlıklı sonuçlar almada kullanılan yöntemlerin başında gelmektedir.

ARKEOMETRİ: Fen ve sosyal bilimlerin işbirliği yaptığı önemli bilim alanlarından biridir. Radyokarbon (C-14) ve Dentrokronoloji gibi tarihsel eşyaların yaşını saptamakta yardımcı olan bilim dalları Arkeometri içinde belli başlı dallardır. 1950’lerin ortalarında, Radyokarbon (C-14) tarihleme yönteminin kul­lanılmaya başlaması, bu tür çalışmalara büyük bir ivme kazandırmıştır. Atom bilimcilerin de arkeologlara son derece faydalı katkıları olmuştur. Organik kalıntıların karbon örnekleri üzerindeki radyoaktivite ölçülerek yaklaşık yaşları tespit edilmektedir. Bu yöntemle deniz hayvanları, kabuklar ve mumyaların saçlarına varıncaya kadar birçok örnek ölçülmektedir.

Son yıllarda arkeometri alanında, DNA mühendisliği, Tıp, Biyoloji, Kimya ve Nükleer Fizik gibi bilimler de etkin çalışmalar yapmaktadır.

KRONOLOJİ (Takvim Bilgisi): Tarihi olayların zamanlarını belirleyip, oluş sırasını düzenler. Tarih biliminin ihtiyaç duyduğu en önemli bilgiler­den biri de zaman bilgisidir. Zamanı bilinmeyen olaylar tarihi bilgi olmak­tan çıkar. Zamanı, günlere, aylara, yıllara bölme yöntemine takvim adı verilir. Olayları ele alan kişiye göre uzaklığına mutlak (salt) kronoloji; olayla­rın kendi arasındaki mukayesesine nispi (göreli) kronoloji denir.

Geçmiş uygarlıklarda, toplumların bulundukları farklı coğrafya ve zamanın da etkisiyle, değişik zaman ölçme yöntemleri kullanılmıştır. Bazı uygarlıklar zaman ölçümünde güneşin hareketini; bazıları da ayın hareketi­ni esas almıştır.

Güneşi kullananlar, dünyanın güneş etrafında bir tam dönüşünü esas almışlardır. Bu esasa göre yıl 365 gün 6 saattir. Bu tür takvimlere “Güneş Takvimi” denilmiştir. Ayı kullananlar ise, ayın dünya etrafında 12 kez dönmesini (12 x 29. 5 = 354) esas almışlardır. Bu şekilde oluşturulan tak­vimlere de “Ay Takvimi” denilmiştir.

Tarihte ilk güneş takvimini Mısırlıların kullandığı, ilk ay takvimini ise Sumerlerin kullandığı sanılmaktadır. Her toplum kendi takvimini oluştu­rurken, kendileri için önemli saydıkları bir günü başlangıç olarak kullan­mışlardır. Antik Yunanlılarda Olimpiyatlar, Romalılarda Roma’nın kuruluşu, Hıristiyanlarda Hz. İsa’nın doğumu, Müslümanlarda Hz. Muhammed’in Hicreti gibi.

Bugün kullandığımız güneş sistemine dayalı takvim, ilk kez Mısırlılar tarafından bulunmuştur. Bu takvimi Roma diktatörü Julius Caesar değişik­liklerle Romalılara kazandırmıştır. Daha sonra 1582’de, Papa 13. Gregoryan kullandığımız takvime son şeklini vermiştir.

FELSEFE: Doğru ve bilinçli düşünmeyi sağlar. Olaylar arasında bağ­lantı kurulmasını kolaylaştırır. Özellikle, Tarih Felsefesi dünya görüşlerin­den faydalanılmasını ve düşünceler arası ilişkilerin kıyaslanmasına yardım­cı olur.

FİLOLOJİ (Dil Bilimi): Dilleri ve diller arasındaki ilişkileri inceler.

PALEOGRAFYA: Eski yazıların okunmasını sağlayan bilim dalıdır. Sümer Çivi yazısı, Mısır, Çin ve Hint Hiyeroglifleri, Göktürk Runik yazıları gibi yazı çeşitlerinin yanında günümüze kadar kullanılan Grekçe, Latince, Arapça ve Osmanlıca gibi yazıların okunması ve özelliklerini inceler.

EPİGRAFYA ( Yazıt Bilimi): Taş, mermer, çanak-çömlek, metal ve ahşap gibi sert cisimler üzerine yazılan yazıların bilimsel olarak okunup incelenmesidir.

Epigrafi çalışmalarında transkripsiyon (aktarma) bilgilerinin yanında yazıtları resimleme, kopyalama tekniklerini bilmek gerekir.

1931 yılında Leiden’de toplanan uluslararası bir kongrede Epigrafi ve Papiroloji bilimlerinde kullanılan işaret ve semboller üzerinde bir birlik sağlanmıştır.

Bu bilim aynı zamanda paleografya, filoloji ve bilinmeyen yazıların okunması kriptografi ile yakından bağlantılıdır.

PAPİROLOJİ (Kâğıt Tanıma Bilimi): Kâğıdın türlerini tanıyarak belge­lerin zamanını tanımaya yarar.

METROLOJİ (Ölçü ve Tartı Bilimi): Ölçü ve tartıların tarih içinde ve günümüzdeki tartılar ve ölçülerle kıyaslamasını sağlayan bilim dalıdır.

SOSYOLOJİ (Toplum Bilimi): Sosyoloji, insanların birbiriyle ilişkile­rinin, bilimsel açıdan incelenmesidir. Sosyoloji, sosyal olgulara ilişkin güve­nilir bilgi sağlayarak, toplumların daha iyi koşullara ulaşmasını amaçlar.

ANTROPOLOJİ (İnsan Bilimi): Antropoloji bir tabiat bilimidir. İnsan ırkları ile ilgili çalışmalar yapar. Fizikî antropoloji insanların fiziksel gelişi­mini ele alırken, paleoantropoloji dalı insan iskeletlerinden yola çıkarak ilk insan ırklarını inceler.

ETNOLOJİ (Budun, Kavim Bilimi): Toplumların örf, adet ve gelenek gibi yaşayışlarının geçmişteki kökenlerini inceler. Etnoloji, birçok toplumu bir arada kıyaslamalı olarak çalışır.

Etnoloji, sosyolojinin yanında, en genç bilim kollarından biridir. 19. yy. da antropoloji ile bir tutulmuştur. Her iki bilim dalının alanlarında fark­lılaşma görülünce; biri “Anthropologie phsique” (fiziki antropoloji) ve diğeri de “Anthropologie culturelle” (etnoloji) olarak adlandırılmaya başlanmıştır.

Etnoloji üniversitelerde bilim kolu olur olmaz; kendisi de ikiye ayrıl­maya başlamıştır: Etnografya ve etnoloji

Etnografya: Dünyada değişik halkların kültürünü araştırıp, betimle­meye çalışmaktadır.

Etnoloji ise kültürün nasıl meydana geldiğini, nasıl geliştiğini, hangi kültür biçimlerinin var olduğunu araştırır. Son yıllarda etnolojinin de, etnoarkeoloji ve etnobotani gibi dalları oluşmuştur.

DİPLOMATİK (Siyaset Bilimi): Toplumlar arası her türlü siyasi ilişki­ler, savaşlar ve nedenleri, antlaşma metinleri, fermanlar ve beratlar bu bilim dalının kapsamı içine girer. Tarih ve siyaset bilimi arasındaki işbirliğini; Sir J.R. Seeley, “Siyaset biliminden yoksun tarih meyvesiz, tarihten yoksun siyaset bilimi köksüzdür” sözüyle ifade etmektedir.

SİCİLLOGRAFİ: Mühür Tamma Bilimi, insanlar geçmişte imza yerine mühür kullanmışlardı.

HERALDİQUE (Heraldik): Resmi belgelerdeki mühür, arma ve özel işaretlerle ilgili bilim alanıdır. Osmanlı tuğraları gibi, Antik dönemlerde de hükümdarların özel işaretleri bulunmaktaydı. Hitit hükümdarları, mühür­lerinde isimlerini, çoğunlukla hem çivi yazısı ile hem de hiyeroglifle yaz­mışlardı.

NÜMİZMATİK (Sikke Bilimi): Eski paralarla ilgili bilim alanıdır. Uzun zaman metal paralar kullanılmıştır. Bu paraların kesilip basılmasın­dan Arapça, kesme kökünden türeyen “sikke” adı, madeni para için kulla­nılmıştır. Bu nedenle, parayla ilgili bilime çoğu kez “meskûkât” denilmiştir. Ancak son zamanlarda, batı dillerinden gelen “Numizmatik” terimi daha çok kullanılmaktadır.

ONOMASTİK: Yer adlarıyla ilgili bilim dalıdır.

TOPONOMİ: Yerleşme yerlerinin doğal yapısı ile ilgili bilim dalıdır.

HİDRONOMİ: Akarsu, göl ve su adlarıyla ilgili çalışan bilim alamdır.

ADROPONOMİ: Kişi adlarıyla uğraşan bilim koludur.

MİTOLOJİ: Mitos kavramı din ile karışmıştır. Sümer mitosları daha sonraki Mezopotamya mitoslarını, onlar da Anadolu’yu etkilemişlerdir. Anadolu ise Yunanistan’ı etkiledi. Antik Yunan’da mithos söylenen ve duyulan söz anlamında kullanılmıştı. Daha sonra, ölçülü ve süslü söz an­lamındaki “epos” ile bir araya getirildi. Mitos’un karşısına doğru söz anla­mında “logos” kullanılınca İonya’da gelişen bilim kolları mitos’u tanrı ma­salları olarak hor gördüler.